Na stronie Rządowego Centrum Legislacji pojawił się przygotowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt nowelizacji ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Czy nowe rozwiązania, opracowane w związku z deregulacją, ograniczą prawa organizacji społecznych?

Znaczenie kontroli obywatelskiej

Szczególną formą kontroli administracji publicznej jest kontrola obywatelska, sprawowana przez indywidualnych obywateli lub organizacje pozarządowe (stowarzyszenia, fundacje itp.). O ile działania jednostkowe najczęściej ograniczają się do składania skarg, wniosków i petycji – które nie wywołują wiążących skutków prawnych wobec administracji publicznej – to organizacje społeczne dysponują szerszym wachlarzem instrumentów prawnych. Mogą uczestniczyć w postępowaniach administracyjnych i sądowoadministracyjnych jako podmioty na prawach strony, co umożliwia im aktywny wpływ na przebieg tych postępowań, a tym samym na treść decyzji administracyjnych i wyroków sądów.

Udział organizacji społecznych w postępowaniu administracyjnym

W postępowaniu administracyjnym organizacja społeczna może wystąpić jako uczestnik na prawach strony. Sama organizacja nie musi wówczas wykazywać interesu prawnego w sprawie. Wystarczy, że jej udział jest uzasadniony celami statutowymi oraz interesem społecznym. Organ administracji ma obowiązek dopuścić organizację do postępowania, jeżeli wykaże ona spełnienie tych przesłanek.

Odmowa dopuszczenia organizacji pozarządowej do postępowania następuje w drodze postanowienia, na które przysługuje zażalenie do organu drugiej instancji. Prawomocne postanowienie o odmowie (wydane przez organ II instancji) może zostać zaskarżone do sądu administracyjnego.

Udział organizacji społecznych w postępowaniu sądowoadministracyjnym

Organizacja społeczna, dopuszczona do udziału w postępowaniu sądowoadministracyjnym, może m.in. składać wnioski dowodowe, analizować akta sprawy, a także brać udział w czynnościach procesowych, takich jak wizja lokalna. Uczestnik postępowania może również wnieść odwołanie od decyzji administracyjnej, a w przypadku decyzji ostatecznej – zaskarżyć ją do sądu administracyjnego.

Warunki dopuszczenia przez sąd administracyjny

Podobne zasady dotyczące udziału organizacji społecznych obowiązują na gruncie ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Organizacje społeczne mogą brać udział w postępowaniach, jeśli działają w granicach swojej statutowej działalności oraz sprawa dotyczy interesu prawnego innych osób. Sąd może dopuścić organizację społeczną do postępowania, co pozwala jej podejmować czynności procesowe na prawach strony – m.in. składać pisma i uczestniczyć w rozprawach. To ważne narzędzie wpływu społecznego, umożliwiające organizacjom reprezentowanie interesu obywateli w sporach z administracją.

Aby wziąć udział w postępowaniu, organizacja musi złożyć odpowiedni wniosek do sądu administracyjnego. Decyzję o dopuszczeniu podejmuje sąd w drodze postanowienia, które zapada na posiedzeniu niejawnym – zazwyczaj w składzie jednoosobowym. W przypadku odmowy, organizacji przysługuje zażalenie do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Organizacja jako uczestnik lub skarżący

Warto zaznaczyć, że organizacje społeczne mogą występować w postępowaniu sądowoadministracyjnym zarówno jako uczestnicy, jak i jako skarżący. Opisana wyżej sytuacja dotyczy spraw, w których organizacje nie brały udziału na etapie postępowania administracyjnego. W sprawach, w których organizacja była uczestnikiem postępowania administracyjnego, może ona zaskarżyć decyzję ostateczną do sądu administracyjnego – wówczas działa jako skarżący, czyli strona postępowania.

Projektowane ograniczenia: bez prawa do skargi kasacyjnej

W wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów został umieszczony projekt ustawy o zmianie ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Projekt zakłada, że organizacja społeczna będąca uczestnikiem postępowania nie będzie mogła wnosić skargi kasacyjnej do Naczelnego Sądu Administracyjnego od orzeczeń wydanych przez sąd I instancji. Jeżeli przepis ten wejdzie w życie, ograniczy zakres społecznej kontroli sądownictwa administracyjnego. Jest to tym bardziej kontrowersyjne, że uniemożliwi inicjowanie instancyjnej kontroli orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych. Skarga kasacyjna pełni w postępowaniu sądowoadministracyjnym funkcję środka odwoławczego, służącego realizacji konstytucyjnej zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego.

Społeczny sprzeciw i dalszy bieg prac

Proponowane zmiany wzbudzają poważne wątpliwości wśród organizacji społecznych zajmujących się kontrolą działań władz publicznych. Obecnie projekt znajduje się na etapie konsultacji społecznych. Po ich zakończeniu trafi pod obrady Rady Ministrów, a następnie do Sejmu.

Jakub Dorosz-Kruczyński