Fundusz sołecki – zasada działania
Fundusz sołecki jest jednym z instrumentów służących zwiększeniu udziału obywateli w zarządzaniu gminą. Na jakich zasadach funkcjonuje i kiedy może zostać wprowadzony?
Fundusz sołecki jest szczególną instytucją samorządowego prawa finansów publicznych. W odniesieniu do budżetów gmin, w polskim porządku prawnym, funkcjonuje ogólna zasada tzw. zakazu funduszowania. Zgodnie z nią środki publiczne pochodzące z poszczególnych tytułów (źródeł dochodów) nie mogą być przeznaczone na finansowanie imiennie wymienionych wydatków (konkretnych zadań realizowanych j.s.t.). Zasada ta nie ma charakteru bezwzględnego. Ustawodawca ustanowił od niej jednak kilka wyjątków. Jednym z nich jest fundusz sołecki.
Fundusz sołecki jest wyodrębnioną kategorią wydatków w ramach budżetu gminy. Środki wydatkowane z funduszu sołeckiego mogą być przeznaczane tylko na realizację zadań zlokalizowanych na terenie części obszaru gminy – sołectwa dla którego ustanowiono taki fundusz. Fundusz sołecki tym różni się od innych funduszy, funkcjonujących w ramach polskiego systemu finansów publicznych, że ustawa nie określa jego szczególnych źródeł dochodów. Na sfinansowanie wydatków z funduszu sołeckiego przeznacza się część dochodów gmin co do których mają one swobodę, co do decydowania o ich przeznaczeniu. W praktyce fundusze sołeckie finansowane są dochodów własnych j.s.t. (udziału w podatkach dochodowych i podatków lokalnych) oraz podatków lokalnych. Jednocześnie ustawodawca przewiduje, że fundusz sołecki nie jest funduszem celowym w rozumieniu przepisów ustawy o finansach publicznych.
Kiedy można ustanowić fundusz sołecki?
Jak sama nazwa wskazuje, fundusz sołecki jest instytucją ściśle powiązaną z sołectwami – jednostkami pomocniczymi gmin. Tym samym nie ma możliwości korzystania z fundusz sołeckiego w gminach, w których nie zostały wyodrębnione jednostki pomocnicze tego rodzaju. Ponadto ustanowienie sołectwa nie powoduje automatycznie, że w ramach budżetu gminy zostanie wyodrębniony fundusz sołecki.
Kompetencja w zakresie wyodrębnienia funduszu sołeckiego przysługuje wyłącznie radzie gminy. Jeżeli dla danego sołectwa nie został wyodrębniony fundusz sołecki, to konieczne jest złożenie wniosku o utworzenie takiego instrumentu. Postępowanie w takiej sprawie ma charakter sformalizowanej procedury. Jest ona w wyczerpujący sposób uregulowana przepisami ustawy o funduszu sołeckim[1]. Tym samym niedopuszczalne jest rozpoznawanie takiego wniosku w trybie określonym w Dziale VIII kodeksu postępowania administracyjnego (skargi i wnioski).
Procedura rozpatrywania wniosków o przyznanie środków z funduszu sołeckiego rozpoczyna się od ich złożenia przez sołectwo do wójta (burmistrza, prezydenta miasta) najpóźniej do 30 września roku poprzedzającego rok budżetowy. Wniosek uchwala zebranie wiejskie z inicjatywy sołtysa, rady sołeckiej lub co najmniej 15 pełnoletnich mieszkańców sołectwa i powinien zawierać opis planowanych przedsięwzięć, ich kosztorys oraz uzasadnienie. Wójt w ciągu 7 dni od otrzymania wniosku może go odrzucić, jeśli nie spełnia wymogów formalnych, wskazanych w ustawie. W takiej sytuacji sołtys ma prawo podtrzymać wniosek, kierując go za pośrednictwem wójta do rady gminy, która ma 30 dni na jego rozpatrzenie. Alternatywnie, możliwe jest ponowne uchwalenie poprawionego wniosku przez zebranie wiejskie i jego przekazanie – również za pośrednictwem wójta – do rady gminy. Wójt jest związany decyzją rady, która może wniosek przyjąć lub odrzucić, jeśli nie spełnia on warunków ustawowych, w tym dotyczących zgodności z zadaniami własnymi gminy i poprawy warunków życia mieszkańców.
Należy podkreślić, że uchwała rady gminy w sprawie odmowy wyodrębnienia funduszu sołeckiego ma ustawowo określony czas obowiązania. Ustawodawca wprost przewiduje, że uchwała o niewyrażeniu zgody na wyodrębnienie funduszu ma zastosowanie wyłącznie do roku budżetowego następującego po roku, w którym została podjęta. Inaczej jest w przypadku uchwały w sprawie wyrażenia zgody na wyodrębnienie funduszu sołeckiego. Ma ona zastosowanie do kolejnych lat budżetowych następujących po roku, w którym została podjęta. Oznacza to, że nie ma obowiązku corocznego podejmowania uchwały w sprawie wyodrębnienia funduszu sołeckiego. Raz podjęta uchwały wiąże organy gminy w kolejnych latach budżetowych.
Jednocześnie podjęcie uchwały zawierającej rozstrzygnięcie w sprawie wyodrębnienia funduszu sołeckiego jest obowiązkiem rady gminy[2]. W świetle przepisów prawa niedopuszczalna jest sytuacja w której organ stanowiąco-kontrolny pozostawia tego rodzaju wniosek bez rozpoznania. Nie rozpoznanie wniosku w ustawowo określonym terminie będzie oznaczać, że organy gminy dopuszczają się bezczynności i istotnie naruszają prawo.
Ile środków w funduszu?
Wysokość środków przypadających na dane sołectwo w ramach funduszu sołeckiego ustalana jest według wzoru określonego w ustawie, w którym podstawowymi elementami są liczba mieszkańców sołectwa (stan na dzień 30 czerwca roku poprzedzającego rok budżetowy) oraz tzw. kwota bazowa (Kb). Kwota bazowa to iloraz wykonanych dochodów bieżących gminy za rok poprzedzający rok budżetowy o dwa lata oraz liczby mieszkańców gminy na dzień 31 grudnia tego samego roku. Wysokość funduszu na sołectwo nie może przekroczyć dziesięciokrotności tej kwoty bazowej. Dodatkowo rada gminy może zdecydować o zwiększeniu środków funduszu ponad wyliczoną wysokość, określając zasady takiego zwiększenia w uchwale podjętej do 30 czerwca roku poprzedzającego rok budżetowy. Wójt ma obowiązek do 31 lipca poinformować sołtysów o wysokości środków przypadających na poszczególne sołectwa.
Wybór zadań do realizacji
Zadania realizowane z funduszu sołeckiego wybierane są przez mieszkańców sołectwa podczas zebrania wiejskiego, które uchwala wniosek o ich realizację. Wniosek musi zawierać konkretne przedsięwzięcia planowane do wykonania w ramach środków przypadających na dane sołectwo, wraz z oszacowaniem ich kosztów oraz uzasadnieniem. Zgodnie z ustawą, zadania te muszą należeć do katalogu zadań własnych gminy, służyć poprawie warunków życia mieszkańców oraz być zgodne ze strategią rozwoju gminy. Takie podejście zapewnia, że wybór zadań ma charakter oddolny, odpowiada na rzeczywiste potrzeby lokalnej społeczności, a jednocześnie pozostaje w zgodzie z celami i kompetencjami gminy jako jednostki samorządu terytorialnego. Szczegółowe zasady wybierania zadań do realizacji z funduszu sołeckiego powinien określać statut sołectwa.
Zaproszenie na szkolenie
Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej im. Jerzego Regulskiego zaprasza na szkolenie online pt. "Fundusz Sołecki 2025 oraz projektowane zmiany. Od pomysłu do realizacji – praktyka i teoria w przykładach", które odbędzie się 15 kwietnia 2025 roku w godzinach 9:00–13:00. Szkolenie skierowane jest do przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego, sołtysów, rad sołeckich oraz wszystkich zainteresowanych tematyką funduszu sołeckiego. Uczestnicy zdobędą praktyczną wiedzę na temat funkcjonowania funduszu, aktualnych przepisów oraz planowanych zmian na 2025 rok. Zgłoszenia przyjmowane są do 3 kwietnia 2025 roku; przy wcześniejszym zgłoszeniu obowiązuje cena promocyjna 410 PLN netto za osobę. Szczegółowe informacje oraz formularz zgłoszeniowy dostępne są na tutaj.
Jakub Dorosz-Kruczyński
